Govor na predstavljanju rezultata naučnoistraživačkog projekta „Popis vojnih i civilnih gubitaka Kraljevine Srbije u ljudstvu u Prvom svetskom ratu – Arhivska građa Vojnog arhiva», 1-14, Medija centar „Odbrana“, Beograd, 2019.
Čitav vek od završetka Prvog svetskog rata tokom koga je boreći se za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje Kraljevina Srbija podnela ogromne ljudske i materijalne žrtve, uprkos nizu nastojanja i nedovršenih napora, jugoslovenska i srpska država nisu uspele da utvrde ukupan broj stradalih vojnih i civilnih lica. Započinjući rad u cilju prikupljanja podataka o stradalim vojnicima i civilima tokom Prvog svetskog rata, istraživački tim Vojnog arhiva se rukovodio tradicionalnim načelima istorijske nauke nastojeći da ponovnim iščitavanjem čitavog spektra različitih istorijskih izvora pohranjenih u toj prestižnoj arhivskoj ustanovi utvrdi pouzdane, tačne i proverljive podatke o srpskim žrtvama Velikog rata. Tokom rada na ovom projektu su se susretali s nizom teškoća. Arhivski fondovi Vojnog arhiva su tokom dva svetska rata i agresije NATO-a na tadašnju Saveznu Republiku Jugoslaviju preseljavani, često čuvani u neadekvatnim uslovima i u znatnoj meri fizički oštećeni, dok su pojedini arhivski fondovi dobrim delom uništeni. Kraj NATO agresije nije predstavljao i kraj muka Vojnog arhiva. Usledilo je nerazumno ukidanje Vojnoistorijskog instituta 2006. čime su nacionalna istorijska nauka i organizovano izučavanje domaće ratne prošlosti pretrpeli nesagledivu štetu, pa tako i danas Vojni arhiv radi u katastrofalnim smeštajnim uslovima, bez adekvatne opreme i s manjkom stručnog kadra.
Same ratne prilike Velikog rata kao najvećeg ratnog požara s kojim se svet do tada susreo su uslovile i okolnosti u kojima nisu vođene preciznije evidencije o poginulima, umrlim, ranjenim, bolesnim, nestalim, zarobljenim i interniranim vojnim licima što je u mnogome otežavalo utvrđivanje identiteta žrtava rata. Poseban problem je predstavljala i izražena jezička barijera vidljiva u dokumentima nastalim radom logorske ili bolničke administracije na nekom od stranih jezika. Konkretno, u slučaju zarobljenih, interniranih i umrlih vojnih i civilnih lica u Bugarskoj usled specifičnosti rada administracije, izraženog nastojanja na nasilnoj bugarizaciji i svesnom skrivanju žrtava od strane okupacionih vlasti je bilo teško utvrditi precizne identitete stradalih.
Temeljnim istraživanjem različitih istorijskih izvora, raznolikih po svojoj tipologiji – liste gubitaka, spiskovi stradalih, bolničke liste, logorske knjige interniranih, zarobljenih i umrlih, popisi žrtava i poreklu – srpski vojni dokumenti, austrougarski, nemački, grčki i bugarski dokumenti prvenstveno vojne provenijencije, kao i francuska sanitetska dokumentacija, istraživačka grupa Vojnog arhiva je utvrdila 322.987 identiteta žrtava Velikog rata. S obzirom na dupliranje pojedinih identiteta i nemogućnost preciznije provere, nedvosmisleno je utvrđen broj od 281.821 žrtve rata. Popis sadrži lične podatke, vreme i mesto stradanja, kao i vojnu jedinicu kojoj je žrtva pripadala. Na taj način je po prvi put u domaćoj istoriografiji utvrđen precizan spisak stradalih u kome je postojanje i stradanje svake žrtve pojedinačno dokumentovano i dokazano. Ako se uzmu u obzir uslovi u kojima je Vojni arhiv radio na ovom projektu, potpuno odsustvo ozbiljnije institucionalne podrške, ali i sistematska opstrukcija koja je dolazila s onih mesta odakle ni u kom slučaju nije smela doći, stiče se potpuni utisak o veličini istraživačkog podviga kolega iz Vojnog arhiva koji su počevši od 2013. naporno radili na tom poslu.
U uvodnoj studiji čiji su autori koleginica dr Marijana Mraović i kolege potpukovnik mr Zoran Vignjević i Darko Marinković ukratko su predstavljeni tok istraživanja, tipologija korišćenih istorijskih izvora, dosadašnji istoriografski rezultati na planu utvrđivanja broja žrtava Prvog svetskog rata, kao i problemi sa kojima se istraživački tim Vojnog arhiva suočavao tokom rada na ovom projektu. Istovremeno je ukazano i na pravce budućih istraživanja kako bi popis žrtava srpskih žrtava Velikog rata bio potpuniji i sveobuhvatniji.
Značaj ovog istraživačkog rada je višestruk. Njegova vrednost nije samo istoriografskog karaktera. Iako je za srpsku istorijsku nauku u momentima kad ona trpi različite revizionističke udare od kojih je jedan od najjačih usmeren kao umanjenju i obesmišljavanju broja srpskih žrtava u Velikom ratu, izuzetno važno saznanje o brojnosti žrtava srpskog naroda, značaj ovog rada prevazilazi istoriografske okvire. Utvrđivanje identiteta srpskih žrtava ima svoj civilizacijski i humani značaj, kao i svoje posebno mesto u nacionalnoj kulturi sećanja na Prvi svetski rat koji bi po svim merilima trebalo da predstavlja ugaoni kamen savremenog srpskog nacionalnog i državnog identiteta.
Ovim istraživačkim pregnućem su utvrđeni identiteti srpskih ratnih žrtava na osnovu podataka koje pružaju fondovi Vojnog arhiva. Na žalost, usled poslovične neorganizovanosti istraživačkog rada u domaćoj istoriografiji i čestog odsustva smisla za timski rad, izostala je šira istraživačka aktivnost u Arhivu Jugoslavije, Arhivu Srbije, Arhivu Srpske pravoslavne crkve, Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti i lokalnim arhivima, kao i neophodna terenska istraživanja. Smatramo da će iskazani trud i istraživački rezultat do koga je dosegao istraživački tim Vojnog arhiva podsticajno delovati i na kolege iz drugih arhivskih institucija da započnu s temeljnijim istraživanjima izvora o srpskom stradanju u Prvom svetskom ratu koji su pohranjeni u njihovim arhivskim ustanovama. Takođe, verujemo da će uz neophodnu državnu pomoć i podršku biti omogućena istraživanja i u relevantnim arhivskim institucijama u Austriji, Mađarskoj, Češkoj, Slovačkoj, Rumuniji, Bugarskoj, Rusiji, Francuskoj, Nemačkoj, Holandiji, Velikoj Britaniji, Švajcarskoj, Tunisu i Alžiru nakon čega će srpska istoriografija i kultura moći da ubedljivo dokumentuju srpska stradanja u Prvom svetskom ratu. Smatramo da ovakav pristup istraživanju složene problematike ratnih stradanja srpskog naroda treba da bude model po kome će biti zaokružen napor na planu utvrđivanja identiteta srpskih žrtava ne samo Velikog rata, već i ostalih ratova HH veka.
Imajući u vidu nacionalni i civilizacijski značaj ovog projekta Vojnog arhiva, mišljenja smo da njegovi rezultati predstavljaju izuzetan doprinos srpskoj istoriografiji, kulturi i nacionalnom pamćenju i važno svedočanstvo o srpskom stradanju i ratnim naporima Kraljevine Srbije tokom Prvog svetskog rata.
