Direktor Muzej žrtava genocida g. Dejan Ristić uputio je juče pisma ambasadorima SAD, Nemačke, Izraela i Švedske (u svojstvu najvišeg diplomatskog predstavnika u Republici Srbiji zemlje koja predsedava Savetom Evropske Unije i International Holocaust Remembrance Alliance), kao i šefu Delegacije EU u Republici Srbiji, povodom namere privremenih vlasti u Prištini u vezi sa obnovom kuće ratnog zločinca Džafera Ibrahima Deve koja se nalazi u Kosovskoj Mitrovici.
Direktor Ristić je u svom obraćanju detaljnije upoznao ambasadore sa mogućim višestruko opasnim posledicama te krajnje neodgovorne odluke privremenih vlasti u Prištini i uputio molbu da sa sadržajem pisma upoznaju svoje vlade, odnosno Evropsku komisiju.
Takođe, imajući u vidu neposredna saznanja kojima raspolaže, Muzej podseća i na to da je upravo odlučna, jasna i isključivo na istorijskim činjenicama utemeljena reakcija Muzeja žrtava genocida iz februara 2022. godine rezultirala time da su UNDP i Evropska Unija poništile svoje tada već uveliko donete odluke da finansiraju projekat restauracije i konzervacije kuće ratnog zločinca Džafera Ibrahima Deve.
To još jednom pokazuje da Muzej uživa respektabilan status u međunarodnoj zajednici uspostavljen isključivo na osnovu svog dugogodišnjeg istrajnog, visokoprofesionalnog, naučnog i objektivnog rada na polju afirmacije kulture sećanja na žrtve genocida počinjenih nad pripadnicima srpskog, jevrejskog i romskog naroda na području Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata.
Stoga, Muzej ovom prilikom posebno podseća na svoju reakciju upućenu početkom februara 2022. godine u vezi sa time da planirani restauratorsko-konzervatorski radovi i prenamena tog objekta u tzv. regionalni centar za kulturne aktivnosti Kosovske Mitrovice, u okviru projekta pod nazivom „Kulturno nasleđe kao pokretačka sila dijaloga među zajednicama i društvene kohezije“, izaziva podozrenje nealbanskih zajednica Kosovske Mitrovice u iskrenost pomenutog projekta.
U najgorem slučaju, čitav ovaj postupak predstavlja pokušaj zasnivanja procesa pomirenja među albanskom i drugim nealbanskim zajednicama (u ovom slučaju, srpskom, romskom i jevrejskom) na činjenici da je za uzor skladnog, tolerantnog i mirnog međuetničkog života na području AP Kosovo i Metohija izabrana ličnost čija su dela tokom Drugog svetskog rata bila sve samo ne pokretačka sila dijaloga među zajednicama i njihove društvene kohezije.
Muzej žrtava genocida stoga očekuje da inspiratori i realizatori ovog, u Evropi do sada nezabeleženog slučaja obnove objekta koji se vezuje za jednog ratnog zločinca, obustave planirane aktivnosti i odustanu od postupka koji sa pravom izaziva uznemirenje i zabrinutost javnosti. Ovo tim pre što se jednim takvim postupkom otvoreno glorifikuje jedan od osvedočenih ratnih zločinaca sa ovih prostora tokom Drugog svetskog rata.
Zbog neposrednog učešća Džafera Ibrahima Deve u pripremanju i izvođenju zločina na području AP Kosovo i Metohija tokom Drugog svetskog rata nad srpskim, romskim i jevrejskim stanovništvom, Muzej žrtava genocida smatra u najmanju ruku neprimerenim nameru privremenih vlasti u Prištini da obnovi kuću koja se nalazi u neposrednoj vezi sa ličnošću jednog ratnog zločinca, posebno ukoliko je tim istim privremenim vlastima zaista stalo do dijaloga među zajednicama Kosovske Mitrovice i njihove društvene kohezije.
Sada već potpuno očigledna i zabrinjavajuće istrajna namera privremenih vlasti u Prištini sa ciljem neskrivene glorifikacije najozloglašenijih ratnih zločinaca koji su svoja zlodela vršili nad pripadnicima srpskog, romskog i jevrejskog naroda, kao i drugim ne-Albancima na području AP Kosovo i Metohija tokom Drugog svetskog rata, predstavlja nedopustiv proces koji iziskuje javnu osudu relevantne domaće i međunarodne javnosti, država, institucija i organizacija.
Stoga Muzej žrtava genocida očekuje da se relevantne države i međunarodne organizacije blagovremeno i bez okolišanja oglase u vezi sa otvorenim revizionističkim, anticivilizacijskim i nedemokratskim postupcima tzv. privremenih vlasti u Prištini.
Takođe, Muzej još jednom poziva i privremene vlasti u Prištini da jasno saopšte da li svojim upornom podrškom glorifikaciji ratnih zločinaca zapravo žele da saopšte kako ratni zločini počinjeni nad Srbima, Romima, Jevrejima i drugim ne-Albancima na području AP Kosovo i Metohija tokom Drugog svetskog rata nisu zločini, već poželjan oblik ponašanja u odnosu na pripadnike naroda i društvenih grupa koji očito i dalje nisu poželjni na tom području?
Ovakvi postupci, suštinski anticivilizacijski, nedopustivi u Evropi koja još uvek vida rane Drugog svetskog rata i pamti desetine miliona nevinih žrtava nacizma, fašizma, ustaštva, antisemitizma, antisrbizma i anticiganizma, izazivaju sve veću zabrinutost u našoj zemlji.
Imajući to u vidu, Muzej žrtava genocida nastaviće da odlučno i isključivo na osnovu naučne interpretacije istorijskih činjenica reaguje na pokušaje distorzije prošlosti i mobilizacije na novu mržnju koja bi ovim prostorima donela nova i zastrašujuća stradanja nedužnih.
*
* *
Muzej žrtava genocida, u detaljnijem osvrtu, podseća na neka u mnoštvu zlodela ratnog zločinca Džafera Ibrahima Deve.
Za neupućene osobe, ili pak one koje površno poznaju istoriju Drugog svetskog rata u Kraljevini Jugoslaviji (1941-1945), Džafer Ibrahim Deva (1900/1904-1978), rođen u Istanbulu 1900. prema jednom izvoru ili rođeni Mitrovčanin od 1904. godine prema drugim informacijama, bio je istaknuti saradnik Vermahta, redovne vojske nacističke Nemačke kojoj je bila poverena uprava nad okupacionom-zonom „Srbija“ (obuhvatala prostor današnjeg Banata i teritoriju od Beograda do Kosovske Mitrovice i Podujeva), koja je zajedno sa Solunom činila veću okupacionu celinu pod nazivom „Jugoistok“.
Pored toga što je bio sreski načelnik kosovsko-mitrovačkog sreza tokom trajanja nemačke okupacije, general Hans Gustav Felber – komandant okupacione celine „Jugoistok“ i zone „Srbija“ od 15. avgusta 1943. do 26. septembra 1944. godine – u izveštaju opisao je Devu kao osnovnu pokretačku snagu na Kosovu i Metohiji, te da su njegove akcije protiv partizana premašila sva očekivanja Vermahta.
Nije slučajno specijalni opunomoćenik Ministarstva spoljnih poslova nacističke Nemačke za Jugoistok (čitaj, Balkan), Herman Nojbaher, insistirao da se Kosovski puk – dobrovoljački milicijski odredi Albanaca organizovani od strane Džafera Ibrahima Deve i pod komandom Bajazita Boljetinca – ne inkorporiraju u SS trupe kako bi mogli biti upotrebljeni na širem prostoru Kosova, Metohije, zapadne Makedonije i Albanije radi borbe protiv antifašističkih pokreta i čuvanja zaleđa nemačkim trupama.
Ipak, u toku marta 1944. godine, najveći deo pripadnika Devine milicije stupio je u 21. SS-diviziju „Skenderbeg“. Međutim, Džafer Ibrahim Deva nije se isticao samo u borbama protiv jugoslovenskih i albanskih partizana (posebno se ističu aktivnosti njegovog Kosovskog puka u Tirani početkom februara 1944. godine kada je ubijeno 84 osoba), već i terorom nad civilnim stanovništvom Kosova i Metohije.
Dva slučaja su od posebnog značaja, a kao i zločini u Tirani, prethode utapanju Kosovskog puka u SS trupe.
Stradanje Jevreja Kosovske Mitrovice počelo je praktično već u prvim danima nemačke okupacije, dakle tokom aprila i maja 1941. godine. Deva, istaknuta ličnost kosovsko-mitrovačkog okruga, izdao je 20. maja 1941. godine naredbu o oduzimanju jevrejskih imanja (Signatura dokumenta: Jevrejski istorijski muzej, K – 22, 1a – 3/9, reg. broj 3728.), a u jevrejske radnje postavljeni su komesari, pripadnici albanskog Kosovskog komiteta.
Sinagoga je demolirana, knjige i dokumenti iz arhiva uništeni. Jevreji su morali na levoj ruci da nose žutu traku, dok su na njihovim radnjama osvanuli natpisi „Jüdichafen Geschäft“. Situacija u kojoj se obrela jevrejska zajednica Kosovske Mitrovice pogoršana je tokom avgusta iste godine kada su nemačke okupacione snage, uz pomoć saradnika iz albanske zajednice, sprovodile muškarce, od 21 do 55 godina starosti, u kosovsko-mitrovački zatvor.
Tokom februara 1942. godine, internirane su i žene sa decom, a već u martu pristigli su u zatvor i Jevreji iz Novog Pazara, Duge Poljane, Sjenice i Tutina. Prema istraživanjima Kristofera Brauninga grupa od oko 500 Jevreja sprovedena je u nemački logor na Starom Sajmištu marta 1942. godine. Do 10. maja, najveći broj osoba iz te grupe ugušen je u kamionu-gasnoj komori.
Nakon kapitulacije Italije tokom septembra 1943. godine, nemačka okupaciona zona na Kosovu i Metohiji širila se i na ostala veća mesta gde su, pored Albanaca, živeli Srbi i Jevreji. Shodno tome, i uticaj Džafera Ibrahima Deve rastao je i teritorijalno bivao proširen. Kao što smo spomenuli, iako nije komandovao Kosovskim pukom na terenu – formiranim oktobra 1943. godine prevashodno radi borbe protiv antifašista i narodnooslobodilačkog pokreta u Albaniji – njegova uloga u osnivanju i upravljanju je bila krucijalna. Štaviše, koristeći položaj ministra unutrašnjih poslova u tzv. Vladi Redžepa Mitrovice, njeno sedište je bilo u Tirani, na raspolaganju su mu bila znatna sredstva. Upravo je taj puk, na svom putu ka Skadru i Tirani, od 3. do 8. decembra 1943. u Peći počinio brojne zločine nad srpskim civilnim stanovništvom.
Nakon hapšenja i ubijanja ljudi sa spiska sumnjivih osoba, u noći između 3. i 4. decembra, nastupila je hajka na nedužne civile. Grad je blokiran. Pripadnici Kosovskog puka upadali su u srpske kuće, odvodili muškarce koje bi prvih dana držali zatvorenim u kulama Zejnel bega i Ševćet bega Mahmutbegovića ili u kafani Sali Dake. Noću su izvođeni na stratišta oko grada, ubijani, a tela ostavljana na licu mesta ili bacana u Bistricu. Poslednjih dana „čišćenja“ Peći zatočenici nisu više zatvarani već direktno odvođeni na reku i okolna stratišta. Poruka je poslata srpskoj zajednici, a žrtve su primarno bili ugledni i bogati ljudi pećanskog kraja (trgovci, kafedžije, bivši državni činovnici, penzionisana vojna lica, zanatlije, zemljoradnici).
