Muzej žrtava genocida vas poziva da nam se pridružite u utorak 19. septembra 2023. godine u 18 časova u Galeriji Centra za kulturu u Majdanpeku kada ćemo svečano otvoriti našu izložbu pod nazivom ,,Zločini nad civilnim stanovništvom u Srbiji pod bugarskom okupacijom 1915 – 1918. godine“ čiji je autor istoričar dr Milovan Pizari.
Izložbu upotpunjavaju dvojezični srpsko-engleski katalog i zbornik izabranih dokumenata i svedočanstava.
Tokom Prvog svetskog rata civili u Kraljevini Srbiji koji su se našli pod bugarskom okupacijom bili su žrtve masovnih zločina koji su sadržavali pojedine elemente genocida, kao i predmet deportacija i sistematskog uništavanja.
Više od sto godina nakon kraja rata, ti događaji su još uvek malo poznati. Istoriografija u Srbiji se samo delimično bavila njima i osim nekih slučajeva na lokalnom nivou može se reći da je stradanje srpskog naroda pod bugarskom okupacijom u periodu 1915 – 1918. godine ostalo na margini kulture sećanja.
Zbog tih činjenica, kao i zbog velikog broja arhivskih dokumenata, Muzej žrtava genocida priredio je izložbu o zločinima nad civilnim stanovništvom u Srbiji pod bugarskom okupacijom 1915 – 1918. godine
ISTORIJSKI OSVRT
Nakon osvajanja Srbije 1915. godine, usledila je podela teritorije između Austrougara i Bugara koji su uspostavili svoje okupacione zone. Dok je u prvom slučaju to bila administrativna jedinica (mada pod kontrolom vojske) čiji je zadatak bio zapravo održavanje mira i iskorišćavanje resursa, u drugom je bilo u pitanju proširenje bugarske vlasti s posebnim zadatkom da matici domovini priključi ogromna područja i da tu nametne kulturnu i versku dominaciju s izraženim nacionalnim obeležjima. Bio je to početak nemilosrdne trogodišnje okupacije.
Prvi period bugarske okupacije karakterisao je niz masakara kao i sistematsko eliminisanje viđenih ličnosti i srpske inteligencije.
Svuda u Srbiji i Makedoniji predstavnici sveštenstva, učitelji i profesori, političari, advokati, penzionisani državni službenici i razni trgovci bili su meta ovakve politike Radoslavovljeve vlade.
Za nekoliko meseci bilo je na hiljade žrtava, a na hiljade njih deportovano je Bugarsku. U Makedoniji većina pokolja bila je delo komita koji su u tamošnjem administrativnom sistemu preuzeli skoro sve funkcije na lokalnom i okružnom nivou, zauzimajući mesta sreskih (u nekim slučajevima i okružnih) načelnika, predsednika opština i obavljajući policijske funkcije. Njihove akcije svakako je uvek pratila ili podržavala bugarska redovna vojska. U istočnoj i južnoj Srbiji, međutim, odsustvo komita pokazalo je da svu odgovornost snosi redovna vojska. Eliminacija najuticajnijih staleža bila je praćena čestim nasiljem usmerenim ka članovima njihovih porodica i uopšte protiv čitavog civilnog stanovništva.
Godine 1916, istovremeno sa masovnim i ciljanim pogubljenjima, bugarska vlada je započela sa sprovođenjem političkog programa za nove oblasti, čije je težište bilo bugarizacija civilnog stanovništva.
Prema planiranoj proceduri na nivou države, sprovedeni su uništavanje srpske kulture – zabrana srpskog jezika, uništavanje knjiga, oduzimanje crkvene baštine itd. – i izgradnja bugarskog identiteta – bugarske škole, kulturna društva, zabrana korespodencije sa stranim zemljama itd. – čemu su ljudi podvrgnuti silom. Sa ekonomskog stanovišta, počeo je da se primenjuje sistem rekvizicija, koji je, prirodno, zahvatio uglavnom seoska područja.
Istovremeno, „državno nasilje“ pogoršano je autonomijom vojske i činovnika poslatih u okupirana područja: svuda su nove vlasti bile odgovorne za pljačke, mučenja, nasilja, iznude i, iznad svega, masovna silovanja.
Na proleće, a naročito na jesen, s nastavkom ratnih aktivnosti na makedonskom frontu, stanovništvo pograničnih država bilo je masovno primorano na rad na utvrđivanju rovova ili izgradnji puteva prema frontu. Uslovi rada doveli su do mnogih smrtnih slučajeva, posebno od gladi. U nekim su slučajevima evakuisana i internirana čitava sela, a kuće demontirane i korišćene u radovima na frontu; u drugima je stanovništvo čitavih gradova, poput Dojrana, internirano a njihov grad uništen.
Masovno interniranje pogodilo je, krajem godine, pre svega makedonska područja – posebno Poreče – koja su već mnogo pretrpela krajem 1915. godine: čitava mesta deportovana su u Bugarsku.
U februaru 1917. godine, naredba bugarskih vlasti u okupiranoj Srbiji o regrutovanju muškaraca, bila je iskra koja je zapalila pobunu u Toplici i Jablanici: nekoliko hiljada njih, od kojih su mnogi bili srpski vojnici koji su ostali u svojim kućama ili su se skrivali u šumi, napali su bugarske garnizone i za nekoliko dana oslobodili nekoliko gradova uz podršku stanovništva.
Da bi ugušile ustanak koji je bio opasan po stabilnost Bugarske, vojne vlasti su nametnule takvu represiju da su za 20 dana porazile pobunjenike sejući strah među stanovništvom, masakrirajući, uništavajući i spaljujući mnoga sela i, pre svega, pokrećući talas masovnih interniranja.
Od proleća do leta 1917, oko 20.000 civila bili su žrtve represije bugarskih vlasti, a više od 60.000 ih je deportovano u logore za interniranje u Bugarskoj.
Uslovi u ovim logorima bili su dramatični. Trošne i pretrpane barake, loši higijenski uslovi, ozbiljne nestašice hrane, maltretiranja i mučenja, kontinuirani prisilni rad karakterisali su sve logore. Svugde je bilo mnogo mrtvih. Bio je to mali koncentracioni univerzum u kome su civilne žrtve, pored Srba, bili i pripadnici drugih naroda, pre svega Grci i Rumuni iz drugih bugarskih okupacionih područja.
U poslednjoj godini rata, dok je, s jedne strane, bugarski sistem kontrole nad stanovništvom bio sve intenzivniji zbog straha od novih pobuna, s druge, rekvizicije i pljačke bili su glavni uzrok patnje i smrti među civilnim stanovništvom. Bugarska, u kojoj je zbog rata i „savezničkog pljačkanja“ situacija postala dramatična, koristila je prehrambene resurse Moravske oblasti i Makedonije što je više mogla, uzimajući ogromne količine poljoprivrednih proizvoda i stoke od civilnog stanovništva i ostavljajući (ne uvek) samo minimalne količine neophodne za preživljavanje.
Teški uslovi unutar same Bugarske, pogoršani protestima i neredima među civilima i vojnicima, i veoma nepovoljan tok rata, međutim, nisu promenili tok bugarske represivne politike prema stanovništvu. Naredbom od 29. maja 1918, sve što je do tada urađeno prvi put je kodifikovano u jednom tekstu. U njemu je stanovništvo bilo podeljeno u različite kategorije koje se mogu svesti na dve opšte grupe: oni koji su mogli pomoći tekućem procesu i oni koji bi ga ometali. Među njima se isticala kategorija žena, koja je izdvojena kao element koji se, sam po sebi, uvek smatra neprijateljem, kao glavni nosilac srpske tradicije. Trebalo je na svaki način eliminisati „šovinistički fanatizam“ srpskih žena i izbrisati svaku vezu sa srpstvom, uključujući imena koja će se dati novorođenčadi.
U poslednjim danima rata, bugarski okupacioni aparat pogodila je opšta pometnja, dok je situacija unutar Bugarske bila na ivici građanskog rata. S predajom bugarske vojske, iz Moravske i Makedonije desio se opšti beg svih vojnih jedinica, kao i državnih službenika; iako su klauzule o primirju to izričito zabranile, svi su se upustili u nekakvu poslednju „veliku pljačku“ u kojoj je civilno stanovništvo bilo lišeno poslednje hrane i novca.
Ubrzo nakon toga, počeo je povratak interniranih i ratnih zarobljenika iz logora u Bugarskoj. Njihov broj i stanje, koje je vlada u Sofiji uvek skrivala, postali su dramatično očigledni tek kada su trupe Antante stigle do Sofije: tada je počela organizacija povratka desetina hiljada muškaraca, žena i dece, koji su, gladni i iznureni, umirali čak i kad bi bivali oslobođeni. Bugarske vlasti ometale su njihov povratak u Srbiju i Makedoniju, uključujući eliminaciju interniranih i zatvorenika, dok je glad u zemlji učinila gotovo nemogućim nalaženje robe za osnovne potrebe kao pomoć preživelima.
Na kraju rata, na Mirovnoj konferenciji, Srpska delegacija iznela je nepobitne dokaze o onome što se događalo od 1915. do 1918. i sastavila spisak pet stotina bugarskih zločinaca čije je izručenje tražila. Uprkos različitim predlozima i brojnim pokušajima da se odrede odgovarajuće kazne, stav velikih pobedničkih sila otkrio je, u stvari, opštu nespremnost da procesuiraju ratne zločince, uključujući i bugarske.
Ipak, posebna komisija formirana sa zadatkom da prilagodi međunarodni pravni sistem situaciji koja je proizašla iz Velikog rata potvrdila je ogromne patnje nanete Srbima: samo su Jermeni pretrpeli gore postupanje tokom ovog sukoba.
Još uvek se ne zna koliko je srpskih civila stradalo pod bugarskom okupacijom, ali dokumenti jasno govore o pokušaju istrebljenja ili bugarizacije celokupnog srpskog stanovništva u istočnoj i južnoj Srbiji i Makedoniji.
