Beograd, 26. mart 2024. godine – Muzej žrtava genocida saopštava da je upravo objavljena reprezentativna dvojezična srpsko–engleska naučna studija naše istaknute istoričarke umetnosti gđe dr Jelene Erdeljan, redovne profesorke Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, pod naslovom ,,Slike monahinje Marije: Sveti novomučenici jasenovački u svetlosti Vaskrsenja“.
Recenzenti ove naučne studije su istoričarka umetnosti gđa prof. dr Sara Ofenberg (Univerzitet Ben–Gurion u Negevu, Država Izrael) istoričar i muzejski savetnik u Muzeju žrtava genocida g. dr Dragan Cvetković, te grafičar i kustos u Muzeju žrtava genocida dr um. Nikola Radosavljević.
Objavljivanje ove publikacije omogućili su Ministarstvo kulture, Telekom Srbija i Fondacija Muzeja žrtava genocida.
Monografska publikacija, kao prva koja sadrži i integralno svedočanstvo monahinje Marije (Antić), pripadnice monaške obitelji srpskog pravoslavnog manastira Rođenja Svetog Jovana Krstitelja u Jasenovcu (Eparhija pakračko–slavonska), time je obogaćena neposrednim iskustvom molitve, postojanja i stvaralaštva na najstradalnijem mestu za srpski narod u celokupnoj njegovoj istoriji. Publikacija je inspirisana snagom i lepotom radova monahinje Marije u kojima se mešaju ikonopisačke tradicije sa naivom i elementima stripa i grafike Dalekog istoka te srastaju tragedija svih jasenovačkih žrtava i obnovljeni život današnjeg manastira brišući granicu između Neba i Zemlje.
Inspirisani stvarnim i tragičnim događajima koji su se odigrali u sistemu koncentracionih i logora smrti NDH u Jasenovcu radovi monahinje Marije jesu ikonične predstave i savremeni svedok vremena i područja koje je i dalje mesto bola, stradanja, patnje i sećanja.
Nebeska dimenzija radova, citati iz Starog i Novog zaveta, molitve iz službe jasenovačkim novomučenicima, koji su deo publikacije, najpotresnije su svedočanstvo o Jasenovcu kao najvećem gubilištu srpskog naroda sa najmanje 115 velikih masovnih grobnica i neznanim mnoštvom rasutih manjih grobnica.
Radove je izvela autorka koja je monahinja, a ne školovani likovni umetnik. Stoga je u ovom slučaju umetnost iskorišćena kao pojam i svojevrsni kanal za sprovođenje duhovne i univerzalne, skoro pa božanske misli kako bi se ona otelotvorila u radovima monahinje Marije.
Iako suptilni u formatu, koloritu, tehnici i pristupu umetnosti, radovi jesu univerzalne slike sveta koji i danas strada, scene koje se iznova ponavljaju, reflektuju i budući strah koji opstaje i hrani se patnjom iz nedavne prošlosti našeg srpskog naroda, strah od apsolutnog razaranja humanosti, čovečnosti, nemanja svesti o nežnosti i potrebama drugog zbog čega pozivaju na preispitivanje i razmišljanje o tome šta znači biti čovek.
Izvodi iz recenzija
Ova knjiga je značajna za sve one koji su posvećeni razumevanju pitanja umetnosti i genocida, sa posebnim fokusom na genocid koji je Nezavisna Država Hrvatska sprovela nad Srbima, Jevrejima i Romima. Autorkina pronicljiva razmatranja daju značajan doprinos oblasti istorije umetnosti, bacajući svetlo na složena geopolitička pitanja Srbije, Hrvatske, kao i Bosne i Hercegovine. Štaviše, ona duboko zadiru u temu kulture sećanja i ključnu ulogu koja pripada monaškim tradicijama, a zasnovano na sveobuhvatnom ispitivanju umetničkog dela monahinje Marije. Umetnička dela i njihovo tumačenje predstavljeno u ovoj knjizi obuhvataju impresivan niz teoloških, društvenih i političkih diskursa.
prof. dr Sara Ofenberg
istoričarka umetnosti
Univerzitet Ben–Gurion u Negevu (Izrael)
…..
Knjiga prof. dr Jelene Erdeljan pod naslovom ,,Slike monahinje Marije: Sveti novomučenici jasenovački u svetlosti Vaskrsenja“ svakako budi pažnju temom koja je nedovoljno obrađena u našoj naučnoj zajednici. Likovni prikazi ratnih stradanja nisu nepoznati na našem umetničkom prostoru, ali ikonopisački prikazi do sada nisu obrađeni. Iako se knjiga bavi umetnošću ikonopisanja i stradanjem u Jasenovcu, kao i pristupom monahinje Marije ovoj temi, ova publikacija zaslužuje i pažnju istoričara.
Monahinja Marija je, u svojim ikonografskim radovima, uspela da sublimira kolektivnu svest o patnjama i stradanju srpskog, jevrejskog i romskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, prvenstveno u Jasenovcu, i da istakne pojedinačne primere mučeništva imenujući žrtve i stradalnike. Pored toga, na svojim ikonama je predstavila i pojedince koji su preživeli strahote genocida, prikazujući ih kao kontinuitet života i trijumf nad smrću, kao simbole trajanja srpskog naroda i pravoslavne crkve na tom prostoru, videvši ih istovremeno kao nezaobilazne svedoke tih događaja.
dr Dragan Cvetković
istoričar i muzejski savetnik
Muzej žrtava genocida
…..
Konkretnim istorijskim podacima autorka daje univerzalno značenje tako da stravični zločini počinjeni nad srpskim, jevrejskim i romskim narodom od strane Nezavisne Države Hrvatske za vreme Drugog svetskog rata nadrastaju svoj vremenski okvir i postaju univerzalni simbol stradanja.
Erdeljan razmatra, tumači i ,,prevodi“ vizuelne kompozicije prepune simbola, njihove kompleksne i sintezne strukture dok, sadruge strane, sama monahinja Marija tekstualno potcrtava ono što na radovima vidimo. Ova jedinstvena simbioza dva teksta, uz prateće reprodukcije radova, fotografskih beleški sa terena (manastir Rođenja Svetog Jovana Krstitelja u Jasenovcu i Spomen–područje ,,Jasenovac“) i onih iz Zbirke fotografija Muzeja žrtava genocida, nudi nam poseban izvor saznanja o najtragičnijem periodu nacionalne istorije, vremenu i prostoru koji su sami po sebi strahotni.
Čitav opus radova monahinje Marije na originalan i potresan način daje uvid u moć ikone–slike, njen značaj u savremenom trenutku i snagu u percepciji i vizuelizaciji genocida.
dr um. Nikola Radosavljević
grafičar i kustos
Muzej žrtava genocida
O autoru
Jelena Erdeljan rođena je 1965. godine u Beogradu. Studije istorije umetnosti pri Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu završila je 1989. godine.
Njen rad pod naslovom „Raspeće i Silazak u ad u Sopoćanima. Ikonografska studija“ nagrađen je nagradom Narodnog muzeja Srbije kao najbolji diplomski rad iz oblasti istorije umetnosti te godine. Magistarski rad pod naslovom „Nadgrobni spomenici od XIV do XVIII veka na nekropolama u okolini Novog Pazara“ odbranila je 1995. godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, kod mentora prof. dr Jovanke Maksimović. Doktorsku tezu pod naslovom „Ideja Jerusalima i gradovi–prestonice država pravoslavnih Slovena u poznom srednjem veku“ odbranila je 2008. godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu.
Tokom studija prof. dr Jelena Erdeljan je bila demonstrator u nastavi na predmetu Opšta istorija umetnosti srednjeg veka. Učestvovala je u više istraživačkih terenskih kampanja obavljanih u okviru naučnog projekta pod nazivom Srpski srednjovekovni nadgrobni spomenici.
Od 1991. godine zaposlena je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu kao asistent–pripravnik, a potom i asistent, od 2009. do 2015. godine bila je u zvanju docenta, da bi u martu 2015. godine bila izabrana u zvanje vanrednog profesora. Godine 2019. izabrana je za redovnog profesora pri Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
Pored redovnog rada na matičnom fakultetu, prof. dr Jelena Erdeljan je tokom školske 2011/2012. godine predavala Istoriju umetnosti na Filološko–umetničkom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu.
Prof. dr Jelena Erdeljan bila je član organizacionih i akademskih odbora, kao i uvodničar sa predavanjem po pozivu na više međunarodnih naučnih konferencija. Bila je urednik i član redakcije više naučnih časopisa i zbornika radova, te saradnik na više domaćih i međunarodnih naučnih projekata.
Širenju dostignuća srpske nauke u međunarodnom akademskom okruženju posebno je doprinela i velikim brojem prevoda naučnih tekstova i monografskih studija sa srpskog na engleski jezik.
