Beograd, 14. novembar 2022. godine – Nakon što su predsednik Republike Srbije g. Aleksandar Vučić i predsednica Vlade Republike Srbije g-đa Ana Brnabić podržali inicijativu Muzeja žrtava genocida, upućenu Ministarstvu kulture 29. decembra prethodne 2021. godine, da mu se na staranje i upravljanje preda Spomen-područje „Jajinci“ istu je, tokom svoje posete ovoj ustanovi kulture od nacionalnog značaja do koje je došlo 7. novembra ove godine, podržala i potpredsednica Vlade Republike Srbije i ministarka kulture g-đa Maja Gojković.
Stoga je danas u Skupštini grada Beograda održan sastanak kojim je konačno i zvanično pokrenuta procedura preuzimanja Spomen-područja „Jajinci“ u Beogradu koje od svoga uspostavljanja daleke 1951. godine nije povereno na staranje i upravljanje bilo kojoj ustanovi kulture kao što je to slučaj u svim drugim evropskim državama.
Današnjem sastanku prisustvovali su predstavnici Ministarstva kulture, Grada Beograda i Muzeja žrtava genocida.
U ime Ministarstva kulture sastanku su prisustvovali g. Branislav Maričić, šef Kabineta potpredsednice Vlade i ministarke kulture, i g. Miloš Gajić, predstavnik Sektora za zaštitu kulturnog nasleđa i digitalizaciju.
U ime Grada Beograda sastanku su prisustvovali g. Dragan Pešikan, savetnik gradonačelnika Beograda za kulturu i sport, g-đa Nataša Mihailović-Vacić, sekretar u Sekretarijatu za kulturu Grada Beograda, g. Darko Glavaš, sekretar u Sekretarijatu za poslove odbrane, vanrednih situacija i koordinaciju Grada Beograda, g-đa Olivera Vučković, direktorka Zavoda za zaštitu spomenika kulture Grada Beograda i g. Dražen Tica, direktor Sektora za za održavanje javnih zelenih površina JKP „Zelenilo – Beograd“.
U ime Muzeja sastanku su prisustvovali direktor g. Dejan Ristić, pomoćnik direktora g. Stanko Debeljaković i kustos g. Bojan Arbutina.
Tom prilikom dogovoreno je da se bez odlaganja pristupi realizaciji inicijative Muzeja, kao i da celokupna procedura bude završena u razumnom vremenskom roku.
Muzej žrtava genocida izražava očekivanje da će sve neophodne procedure biti realizovane efikasno i odgovorno kako bi ovo najveće i najpotresnije stratište i gubilište iz perioda Drugog svetskog rata na tlu Republike Srbije konačno, posle više od sedam decenija, bilo predato na staranje i upravljanje matičnoj ustanovi kulture Republike Srbije odgovornoj za negovanje kulture sećanja na žrtve genocida, ratnih i zločina protiv čovečnosti počinjenih nad pripadnicima srpskog, jevrejskog i romskog naroda tokom Drugog svetskog rata.
Muzej, stoga, poziva i ohrabruje sve učesnike u ovom procesu da svoje aktivnosti sprovedu uz punu svest o odgovornosti za trajnu zaštitu ovog gubilišta i grobišta koje je u prethodnim decenijama, našom zajedničkom nebrigom, pretvoreno u izletište i prostor za bavljenje brojnim aktivnostima koje se isključivo mogu okarakterisati i javno osuditi kao vandalske, anticivilizacijske i antidemokratske.
Davanjem na staranje i upravljanje ovog istorijskog lokaliteta od nesumnjivog nacionalnog značaja Muzeju žrtava genocida, kao i obezbeđivanjem neophodnih uslova za nesmetanu realizaciju planiranih aktivnosti, konačno će i postepeno biti obustavljena višedecenijska praksa da se masovne grobnice desetina hiljada naših stradalnika koriste za auto trke, izlete, sportske aktivnosti, šetanje kućnih ljubimaca, organizovanje proslava dečjih rođendana, sunčanje i mnogo toga drugog što sa pravom izaziva uznemirenje građana Beograda i čitave Republike Srbije, a posebno desetina hiljada neposrednih potomaka jajinačkih stradalnika.
ISTORIJAT GUBILIŠTA I GROBIŠTA U JAJINCIMA
Strelište u Jajincima bio je prostor gde je za vreme Drugog svetskog rata streljano više desetina hiljada osoba svih nacionalnosti, najviše srpske.
Prema raspoloživim podacima streljanja u Jajincima su počela 15. jula 1941. kada je pogubljena prva grupa osuđenih Jevreja. Od tada, pa sve do početka uklanjanja nemačkih tragova zločina u okupiranom Beogradu, strelište u Jajincima bilo je gubilište na kome je za vreme okupacije streljano najviše osuđenika u čitavoj okupiranoj Srbiji.
Ovo strelište je pre Drugog svetskog rata služilo kao Školsko strelište beogradskog garnizona vojske Kraljevine Jugoslavije da bi ga nemačke okupacione vlasti pretvorile u prostor za egzekucije onih koje su oni osudili na smrt.
Strelište se nalazi na drumu Beograd – Avala, u ataru sela Jajinci. Do njega se dolazi iz dva pravca — iz Beograda i iz Rakovice.
Sve egzekucije u Jajincima je vršio nemački 64. policijski bataljon koji je davao svoje ljudstvo, kako za strelište, tako i za čuvanje logoraša u Beogradu i njihov transport u Jajince. Egzekucije su vršene uglavnom u ranim jutarnjim časovima, a vrlo retko preko dana. Obično bi se nemačke marice parkirale u praskozorje ispred određenog logora, a zatim je sledila prozivka po sobama, vezivanje i odvođenje u Jajince. Egzekucije su u manjem broju vršili i vojnici Srpske državne straže, ali kako su streljanja tekla iz godine u godinu često je dolazilo i do smene vojnika koji su vršili streljanja jer su se pojavljivala duševna rastrojstva.
Od 1943. godine egzekucije su uglavnom vršili sami Nemci. Najveći broj osuđenika streljan je iz logora u Topovskim šupama, na Banjici, Sajmištu, kao i iz zatvora kvislinške Specijalne policije i Gestapoa. Bilo je i primera dovođenja zatvorenika iz ostalih krajeva Srbije i streljanje u Jajincima bez prethodnog boravka u nekom logoru ili zatvoru.
Za kopanje raka u Jajincima obično su angažovani radnici sa Novog groblja u Beogradu. Streljanja su vršena pored jajinačkog brežuljka (grudobrana) sa leve i desne strane, kod jajinačke šume i prostora gde se danas nalazi središnji spomenik. Rake su bile duboke, poređane od početka pa do kraja brežuljka, kopane za 100 i 200, pa i za 300 i više leševa. Za vreme spaljivanja žrtava, svedoci su videli najdublju raku na sredini i u njoj je prema iskazima pronađeno preko 7.000 ubijenih lica, mahom Jevreja koji nisu imali rana, što znači da su tu sahranjeni i oni koji su bili ubijeni u pokretnoj gasnoj komori u martu, aprilu i maju 1942. godine
Na strelištu je za vreme vršenja egzekucija podignuto sedam baraka koje su bile namenjene za ishranu nemačkih vojnika, za smeštaj policijskog bataljona i smeštaj logoraša koji su čekali izvršenje smrtne kazne, za smeštaj komandanta strelišta, stražara koji su obezbeđivali Jajince i za čuvanje municije i oružja.
Za vreme trajanja egzekucija, drum Beograd – Avala bio bi zatvoren za bilo koji saobraćaj, a strelište je obezbeđivano sa sve četiri strane. Pristup licima koje nisu imale specijalne objave SS policije nisu bile dozvoljene i svako zatečeno lice u prečniku od nekoliko kilometara od strelišta kažnjavalo se smrću.
Streljanja su vršena na razne načine. U slučaju da se radilo o manjoj grupi osuđenika obično bi komandant voda pucao žrtvama u potiljak, a kada se radilo o masovnim streljanjima najčešće je po 10 lica izvođeno i postavljano ispred nemačkih vojnika koji su pucali iz pušaka, a bilo je slučajeva da se upotrebljavaju i puškomitraljezi. Po završetku streljanja, grobari bi ukopali leševe.
Strelište u Jajincima je zvanično zatvoreno poslednjih dana decembra 1943. kada je počelo streljanje u Marinkovoj bari i na Jevrejskom groblju, a u Jajincima je vršeno uništavanje dokaza. Poslednje žrtve streljanja u Jajincima bila su 55 Jevreja i 35 Roma koji su streljani 4. aprila 1944. godine kada su se pogasile lomače nakon poslednjeg spaljenog leša.
U Jajincima su tokom trajanja Drugog svetskog rata masovno streljani Srbi, Jevreji, Romi, pristalice i pripadnici narodno-oslobodilačke vojske Jugoslavije, Jugoslovenske vojske u otadžbini, a bilo je i streljanih kriminalaca i prestupnika, kao i stranaca, ali u vrlo malom broju.
Samo pominjanje imena Jajinci asocira na veliku masovnu grobnicu i na više desetina hiljada streljanih rodoljuba, svih nacionalnosti, najviše srpske.
Prvo obeležje u spomen na žrtve podignuto je 1951. godine na ulazu u strelište. U pitanju je delo istaknutog vajara Stevana Bodnarova.
Drugi spomenik žrtvama otkriven je 1. oktobra 1988. godine, a delo je znamenitog vajara Vojina Stojića.
Spomenik je postavljen na mestu gde se ranije nalazila najveća grobna raka na strelištu. Na vrhu spomenika se nalazi beli golub kao simbol mira.
Danas je bivše strelište preuređeno u tzv. spomen-park koji služi kao mesto za izlete i brojne neprimerene aktivnosti.
Nažalost, usled činjenice da od svoga uspostavljanja tzv. spomen-park nije poveren na staranje odgovarajućoj ustanovi kulture, čitav taj kompleks danas je mesto gde se značajan broj građana ponaša krajnje neprimereno. Na masovnim grobnicama u jajincima redovno se voze auto-trke, organizuju izleti, proslave i druge aktivnosti koje ni na koji način ne odgovaraju karakteru, istorijskom i memorijalnom značaju ovog mesta koje je još 1986. godine utvrđeno za znamenito mesto (Službeni list grada Beograda, br 21/86) i stavljeno pod zaštitu države.
Imajući u vidu osnovnu funkciju Muzeja žrtava genocida, kao i obavezu odgovornog staranja o kulturnim dobrima koja svedoče o stradanju pripadnika srpskog i drugih naroda tokom razdoblja Drugog svetskog rata, ovaj muzej podneo je 29. decembra 2021. godine inicijativu Ministarstvu kulture da mu se na staranje i upravljanje preda celokupan kompleks znamenitog mesta pod nazivom Spomen-park Jajinci.
